Gan được xem như “nhà máy” để chế biến và tổng hợp (chuyển hóa), dự trữ các chất dinh dưỡng và thải độc, để duy trì mọi hoạt động sống của cơ thể. Chính vì vậy, một khi gan bị xơ, suy gan sẽ dẫn đến hiện tượng ăn không tiêu, cảm giác mau no, ăn không ngon miệng hoặc có cảm giác buồn nôn… và người bệnh bị suy dinh dưỡng. TS.BS. Lưu Ngân Tâm, chủ tịch Hội dinh dưỡng lâm sàng TP.HCM phân tích về vấn đề này.
Nguyên nhân
Người bị suy dinh dưỡng trong bệnh gan thường biếng ăn hay ăn uống kém (dưới 50% so với lúc bình thường), sụt cân nhiều không chủ ý (trong xơ gan không phù, không báng bụng). Nguyên nhân gồm:
– Ăn kém, do người nghiện rượu thường không ăn hoặc ăn rất ít, thay đổi vị giác, buồn nôn, cảm giác mau no, rối loạn nhận thức (sảng rượu hoặc lơ mơ).
– Kém tiêu hóa và hấp thu chất dinh dưỡng, do: ứ mật làm giảm tiêu hóa chất béo (dầu, mỡ); bụng báng (cổ trướng); loạn vi khuẩn trong đường ruột; tổn thương ruột do xơ gan nặng; dùng thuốc (lợi tiểu, lactulose, neomycin, cholestyramin).
– Thay đổi chuyển hóa các chất dinh dưỡng như: giảm khả năng dự trữ và tổng hợp các chất dinh dưỡng, tăng tiêu hao năng lượng và các chất như đạm (khối cơ) và béo (khối mỡ trong cơ thể), rối loạn dung nạp đường, gây đái tháo đường thứ phát, suy thận trong biến chứng nặng.
Một số quan niệm sai lầm trong dinh dưỡng bệnh gan
– Ăn gì bổ nấy (ăn gan bổ gan): gan nhiều đạm và nhiều vitamin có lợi cho sức khỏe cho người bình thường nếu không ăn nhiều và thường xuyên. Đối với người bệnh xơ gan, ăn gan chưa hẳn có lợi mà ngược lại có thể gây khó tiêu vì chứa nhiều béo, trong đó nhiều cholesterol sẽ làm tăng nguy cơ bệnh lý tim mạch. Trong trường hợp xơ gan do bệnh lý tích tụ sắt hay đồng thì ăn gan lại nguy hiểm, vì sẽ làm gan càng suy nhanh và nặng hơn.
– Cữ trứng: trứng là nguồn đạm tốt cho cơ thể, đặc biệt chứa nhiều acid amin có lợi cho gan như leucin, isoleucin hay valin, đồng thời trứng có rất nhiều vitamin mà bệnh nhân gan thật sự rất cần các vitamin này (vitamin B, A, D). Tuy nhiên, do trứng có nhiều cholesterol nên người bệnh có thể ăn tối đa 2 trứng trong tuần.
– Cữ dầu mỡ: chất béo (có trong dầu, mỡ) là chất quan trọng cho cơ thể, vì nó là nguồn năng lượng tốt cho người bị xơ gan (1 g béo cho 9 kcal, nếu so với 1 g đường cho 4 kcal; 1 g đạm cho 4 kcal); giúp tái tạo lại các mô bị tổn thương, chất béo tham gia vào chức năng điều hòa mạch, huyết áp, miễn dịch… Vì vậy chất béo cũng rất cần cho người bệnh gan.
Nên ăn uống như thế nào?
Nguyên tắc chung áp dụng cho hầu hết bệnh nhân xơ gan là tuyệt đối không uống rượu. Nên ăn ít nhất 4 bữa trong ngày (3 bữa ăn chính, 1 – 2 bữa ăn phụ), trong đó duy trì bữa ăn phụ vào buổi tối (khoảng 8 – 9 giờ tối) với thức ăn nhẹ hay thức uống, sữa có hàm lượng cao chất BCAA (acid amin phân nhánh) là quan trọng, vì sẽ tốt cho gan và cải thiện tình trạng suy dinh dưỡng. Ăn chất tinh bột đường (cơm, bún, miến…) nhiều hơn so với bình thường sẽ giúp gan dự trữ lại nguồn năng lượng bị hao hụt trong ngày. Lượng đạm (thịt, cá, đậu hũ…) cần ăn trong ngày cũng tương tự lúc bình thường: 80 – 110 g cá (không tính xương), thịt nạc hoặc đậu hũ cho mỗi bữa ăn. Đạm từ cá và sữa có lợi cho người bệnh gan vì dễ tiêu hóa.
Không cần giảm béo nhiều, ăn lượng vừa phải vì chất béo giúp hấp thu nhiều vitamin (A, D, E, K) và tham gia rất nhiều các hoạt động chức năng của cơ thể (tái tạo lại tế bào, miễn dịch, đông máu…). Chỉ ăn ít trong trường hợp khó tiêu hay vàng da ứ mật. Nên ăn chất béo từ cá (cá thu, trích, ngừ hoặc cá hồi) và từ các loại dầu ăn. Hạn chế (cữ) thức ăn nhiều cholesterol, mỡ động vật (mỡ heo, bò, nội tạng hoặc da heo, gà, vịt). Tăng cường chất khoáng, chất xơ và vitamin từ rau, củ và trái cây tươi: 100 -120 g rau, củ cho mỗi bữa ăn, trái cây 200 – 300 g trong ngày.
Trường hợp xơ gan cổ trướng nên ăn nhiều bữa nhỏ trong ngày (4 – 6 bữa ăn), trong đó nên duy trì bữa ăn tối với sữa giàu BCAA rất cần thiết. Ăn đầy đủ dinh dưỡng như người bình thường. Trong trường hợp vàng da ứ mật cần giảm lượng béo (dầu, mỡ) có trong khẩu phần ăn.
Trong tuần, thường xuyên ăn đạm từ cá hay đạm thực vật như các loại đậu, đậu hũ. Ăn lạt (nêm ít hơn 1 muỗng cà phê muối gạt ngang cho cả ngày), hoặc hạn chế nêm nước mắm, bột ngọt hoặc bột canh hay hạt nêm. Không chấm thêm muối khi ăn trái cây. Không ăn hoặc ăn rất ít những thức ăn đóng hộp, thức ăn chế biến sẵn và những thức ăn bán ở các hàng ăn vì chúng chứa nhiều muối, bột ngọt. Lượng dịch (nước) trong ngày tùy thuộc vào mức độ phù, báng bụng hoặc chức năng thận, cần được hướng dẫn của bác sĩ.
Trường hợp bệnh kèm đái tháo đường nên ăn bớt lượng chất tinh bột đường (cơm, xôi, bánh mì, bánh phở, khoai tây…): thường 1 chén cơm lưng cho mỗi bữa ăn hoặc 1 ổ bánh mì nhỏ hoặc 1 chén bánh phở… Nên ăn gạo ít chà xát hay gạo lứt để tăng cường chất xơ. Hạn chế ăn trái cây ngọt (sầu riêng, xoài chín, mít, nho ngọt, chuối…), thay vào đó có thể ăn (100 – 120 g cho 1 lần, ăn 2 lần trong ngày) một trong các loại như táo, lê, dâu tây, mận chua. Trong trường hợp khó kiểm soát đường huyết, tốt nhất cần được tư vấn của các chuyên gia dinh dưỡng.
Trường hợp lơ mơ hoặc hôn mê cần phải được điều trị trong bệnh viện. Tùy tình trạng bệnh lý, bác sĩ sẽ đưa ra phương thức dinh dưỡng bệnh nhân phù hợp, có thể đặt ống thông qua mũi tới dạ dày để nuôi ăn hoặc truyền chất dinh dưỡng trực tiếp vào máu.