Trong khuôn khổ hợp tác nghiên cứu đa dạng họ Gừng (Zingiberaceae), các nhà nghiên cứu thuộc Viện Sinh học Nhiệt đới và Bảo tàng Thiên nhiên Việt Nam và Vườn thực vật Singapore vừa công bố hai loài Nghệ mới Curcuma arida và Curcuma sahuynhensis.
Hai loài nghệ này được phát hiện từ năm 2009 – 2010 ở Ninh Thuận và Quảng Ngãi. Mô tả chi tiết đặc điểm hình thái và phân tích giải phẫu học của các mẫu thu thập được cho thấy có sự khác biệt rõ ràng so với các loài Nghệ đã biết từ trước đến nay, và là cơ sở để kết luận là hai loài Nghệ mới cho khoa học thuộc chi phụ Ecomata Škorničk. & Šída f. Kết quả đã được công bố trên tập chí chuyên ngành Phytotaxa, tập 192, số 3, trang 181 – 189, năm 2015.
Cụm hoa Nghệ khô hạn Curcuma arida Škorničk. & N.S.Lý (Ảnh Lý Ngọc Sâm)
Curcuma arida Škorničk. & N.S.Lý là loài thân cỏ nhỏ, cao khoảng 0,5 m. Cây trưởng thành có khoảng 3 – 4 lá, phiến lá hình trứng đến hình elip, cỡ 35 × 13 cm, mũi lá có lông măng; cuống lá dài 1 – 9 cm; lá bẹ cỡ 5 mm. Cụm hoa mọc giữa bẹ lá, cỡ 10 – 20 cm × 4 – 6 cm, mang 15 – 35 lá bắc, không có lá bắc bất thụ; cuống cụm hoa cỡ 20 × 7 mm. Lá bắc hình trứng rộng hay hẹp đến hình mác, hơi trắng đến xanh sáng ở nửa dưới gốc, chuyển sang màu hơi tía và xòe ra ở phần mũi. Lá bắc con màu trắng, hơi hồng tía ở mũi, đôi khi không có lá bắc con. Đài dài 10 – 13 mm, hơi hồng đậm. Ống tràng dài 2,2 – 3 cm, gốc hình trụ hẹp, đầu hình phễu. Các cánh tràng (các thùy bên) hình trứng hẹp, lõm, trắng hay hơi tía ở mũi. Cánh môi hình trứng ngược, màu kem ở gốc, vàng sáng ở mũi. Bao phấn có cựa dài 0,5 mm, dạng sợi, hình móc câu; trung đới 1 – 1,5 mm, màu vàng; mào bao phấn dài 5 mm. 2 vòi nhụy lép dài 3 mm. Bầu noãn 2 – 3 × 2 mm, ba ngăn. Quả nang, trắng. Hạt hình trứng, màu trắng kem đến nâu sáng.
Cho đến nay, loài Curcuma arida chỉ mới ghi nhận phân bố tại Vườn Quốc Gia Núi Chúa, Ninh Thuận – một trong những nơi khô hạn nhất Việt Nam. Chúng mọc ở các khe đá của các trảng trống hay bên dưới thảm thực vật cây bụi của rừng bán khô hạn Núi Chúa ở cao độ khoảng từ 35 – 120 m so với mực nước biển. Nơi có nhiều loài cây bụi, cây gai mọc chung, nhất là cây thân mọng nước họ Thầu dầu (Euphorbiaceae). Mùa ra hoa từ tháng 9 đến tháng 11, mùa quả từ tháng 10 đến tháng 12.
Cụm hoa Nghệ sa huỳnh Curcuma sahuynhensis Škorničk. & N.S.Lý (Ảnh Lý Ngọc Sâm)
Curcuma sahuynhensis Škorničk. & N.S.L là loài thân cỏ nhỏ, cao khoảng 0,8 m. Cây trưởng thành có đến 10 lá, 1 – 2 lá khi cây ra hoa, phiến lá hình trứng đến hình elip, cỡ 20 – 38 × 9 – 16 cm; cuống lá dài cỡ 2 – 20 cm; lá bẹ cỡ 5 mm. Cụm hoa mọc ở bên, cạnh bên thân, cỡ 6 – 15 × 5 – 9 cm; mang 10 – 23 lá bắc, không có lá bắc bất thụ; cuống cụm hoa cỡ 6 – 16 × 8 mm. Lá bắc hình trứng rộng hay hẹp đến hình thoi, trắng đến hơi xanh ở nữa dưới gốc, biến đổi từ hơi đỏ đến đỏ san hô ở phần mũi, mũi lá bắc nhọn và xòe ra. Lá bắc con màu trắng mờ, đôi khi không có lá bắc con. Đài dài 14 – 19 mm, trắng mờ hay hơi hồng. Ống tràng dài 1,8 – 2,8 cm, hình trụ hẹp phần gốc trên bầu noãn, đầu hình phễu. Hoa dài 3,5 – 4,5 cm. Các cánh tràng hình trứng đến tam giác, lõm, trắng hay hơi vàng biến đổi hơi đỏ hay hồng, có lông hay không. Cánh môi hình trứng ngược, trắng kem ở gốc, vàng đậm ở mũi, với dãy màu vàng cam dọc ở giữa. Bao phấn hình chữ L, vàng đến vàng cam, có lông tuyến dày, cựa bao phấn to và kéo dài 3,5 – 5,5 mm; mào bao phấn dài 6 – 7 mm. 2 vòi nhụy lép dài 4 – 6 mm. Bầu noãn 3 – 5 × 2 – 4 mm, ba ngăn. Quả nang hình cầu. Hạt hình trứng ngược, màu nâu sáng.
Hiện nay, Curcuma sahuynhensis chỉ mới ghi nhận phân bố ở các kiểu rừng trên đất thấp ven biển thuộc huyện Đức Phổ, Quảng Ngãi, nhất là các xã Phổ Thạnh và xã Phổ Khánh. Loài Nghệ mới này mọc trên đất sỏi đá nghèo dinh dưỡng của các trảng trống, rừng cây bụi thấp và rừng trồng Keo, Bạch đàn ở cao độ khoảng từ 95 đến 183 m so với mực nước biển. Mùa ra hoa từ tháng 8 đến tháng 10, mùa quả từ tháng 9 đến tháng 11. Lá non và cụm hoa non của loài này được người dân địa phương sử dụng làm thực phẩm như rau.
Trên thế giới, Chi Nghệ (Curcuma) có ít nhất khoảng 120 loài và được chia thành 3 chi phụ Curcuma, Ecomata và Hitcheniopsis.Với 2 loài Nghệ mới vừa được công bố, tổng số loài Nghệ ở Việt Nam lên đến 27 loài, cho thấy tính đa dạng cao về thành phần loài Nghệ ở nước ta.
Để biết thêm thông tin về loài hai loài Nghệ mới của Việt Nam, xin tham khảo tại:http://www.mapress.com/phytotaxa/content/2015/f/pt00192p189.pdf
VHLKHCNVN